Ο δημοφιλέστερος ύμνος της Ορθοδόξου Εκκλησίας και ο δημοφιλέστερος εκκλησιαστικός ύμνος σε παγκόσμιο επίπεδο.
Πρόκειται για τον δημοφιλέστερο ύμνο (ακολουθία) της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Πρόκειται για τον δημοφιλέστερο ύμνο σε παγκόσμιο επίπεδο.
Κατά την έναρξη Των Νηστειών ή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και κατά τις πρώτες πέντε εβδομάδες, αμέσως μετά την Καθαρή Δευτέρα και κάθε Παρασκευή, ψάλλεται σε τμηματική διαδικασία.
Κατά τις πρώτες τέσσερεις Παρασκευές και ολόκληρος την πέμπτη Παρασκευή.
Ο ύμνος είναι χωρισμένος σε τέσσερεις στάσεις:
α΄ στάση – β΄ στάση – γ΄ στάση – δ΄ στάση + την «ολοκληρωμένη» ε΄ στάση .
Κάθε στάση περιλαμβάνει και ένα τμήμα του Ύμνου κατά την αλφαβητική ανάπτυξη αυτού: Α-Ω (ο ύμνος αποτελεί ακροστιχίδα που σχηματίζεται και ολοκληρώνεται με τα είκοσι τέσσερα γράμματα της Ελληνικής Αλφαβήτου) και ως εξής:
Α΄ ΣΤΑΣΗ: περιλαμβάνει το μέρος της ακροστιχίδας από Α μέχρι και Ζ
Β΄ ΣΤΑΣΗ: περιλαμβάνει το μέρος της ακροστιχίδας από Η μέχρι και Μ
Γ΄ ΣΤΑΣΗ: περιλαμβάνει το μέρος της ακροστιχίδας από Ν μέχρι και Σ και την
Δ΄ ΣΤΑΣΗ: περιλαμβάνει το μέρος της ακροστιχίδας από Τ μέχρι και Ω.
Ε΄ ΣΤΑΣΗ: περιλαμβάνει όλα τα μέρη της ακροστιχίδας από Α μέχρι και Ω.
Κάθε Στάση, λαμβάνει χώρα (κατ’ αντιστοιχία), σε κάθε μία από τις πρώτες πέντε Παρασκευές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής ή Των Νηστειών.
Ο Ακάθιστος Ύμνος «ποιητικά» ανήκει στα Κοντάκια.
Σε κοντό ξύλο τύλιγαν τη μεμβράνη που ήταν αναγραμμένος ο ύμνος.
Το πρώτο τροπάριον του κοντακίου ονομάζεται «προοίμιον» ή «κουκούλιον», ενώ, όλα τα τροπάρια που ακολουθούν και τα οποία συναποτελούν το κοντάκιον, ονομάζονται οίκοι. Η ονομασία «οίκοι», ίσως να προέρχεται λόγω της οικοδομικής έννοιας, που πιθανόν εδίδετο, αποτελούσε δε ένα ολοκληρωμένο οικοδομικό έργο, προς τιμή κάποιου τιμωμένου προσώπου, Αγίου.
Το Κοντάκιον είναι ο συνήθης όρος, που αφορά στην εισαγωγική αρχή (προοίμιο), των εκκλησιαστικών ύμνων, αποτελείται δε από μία και μόνη στροφή.
Το Κοντάκιον ακολουθείται από απεριόριστους οίκους (στροφές).
Κάθε Οίκος (υποχρεωτικά), καταλήγει σε διακριτό «εφύμνιον», αποτελούμενο από ένα δύο ή και τρεις στίχους, που υποχρεωτικά επαναλαμβάνονται, κατά τον αυτό τρόπο και ολόκληροι, σε όλους τους οίκους, σε ολόκληρο τον ύμνο.
Σε διάφορους ύμνους απαντάται το φαινόμενο της ακροστιχίδας, που άλλοτε φανερώνει ολόκληρο, (απλά), το αλφάβητο ή ένα ρητό ή κάποια φράση ή το δηλωτικό του δημιουργού ποιητή του Κανόνος αυτού ή την υπόθεση της γιορτής.
Οι δύο μελωδίες, είναι το ιδίωμα αυτό, που χαρακτηρίζει το Κοντάκιο:
μία μελωδία για την είσοδο και μόνο του αρχικού κοντακίου και
μία (η ίδια) για όλες τις στροφές - οίκους που ακολουθούν ίδιες και μέχρι τέλους.
Ο Ακάθιστος Ύμνος ή οι Χαιρετισμοί της Παναγίας, αρχίζει με τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου Παρθένου και στη συνέχεια αναφέρεται στα ακολουθούμενα (χρονικά) γεγονότα:
Η επίσκεψη του αρχαγγέλου Γαβριήλ
Η απορία της Θεοτόκου για το παράδοξο της σύλληψης
Η εξήγηση του Γαβριήλ περί του απορρήτου
Η επισκίαση της Παρθένου από την Θεϊκή δύναμη και η σύλληψη
Η επίσκεψη της Μαρίας προς την κυοφορούσα τον Πρόδρομο Ελισάβετ
Η του Ιωσήφ υποψίες του προστάτη - μνηστήρα της Μαρίας
Η γέννηση και η προσκύνηση των βοσκών
Η υπόδειξη του δρόμου σημείου στους μάγους από το άστρο
Η προσκύνηση των Μάγων στον νεογέννητο Ιησού
Η επιστροφή των Μάγων στη Βαβυλώνα
Η φυγή του Ιησού στην Αίγυπτο
Η αγκαλιά του Συμεώνος στο βρέφος
Όλα αυτά στο πρώτο μισό του Ύμνου,
Ήτοι στα μέρη Α-Μ, που αποτελεί:
το Ιστορικό Διηγηματικό Μέρος αυτού.
Στο δεύτερο μισό του Ύμνου,
Ήτοι στα μέρη Ν-Ω, που αποτελεί:
το Δογματικό – Θεολογικό μέρος αυτού,
όπου γίνεται αναφορά στα θέματα:
Η Σάρκωση του Κυρίου
Η Θέωση των ανθρώπων
Η ταπείνωση μέσω της ενανθρώπισης και η εξύψωση του νου
Η των αγγέλων έκπληξη για την ενανθρώπιση
Η απορία των Σοφών του κόσμου
Η ταπείνωση του Θεού προβάτου
Η Παρθένος γίνεται τείχος προστασίας
Η ανεπάρκεια των Ύμνων για την ύμνηση του Σαρκωθέντος
Η καθοδηγήτρια λαμπάδα Θεοτόκος για τη Θεογνωσία
Η έλευση του Ιησού για τη χάρη του κόσμου
Η έμψυχος ναός Θεοτόκος για τη δόξα του Ιησού
Η ύμνηση και η Ικεσία για την Παρθένο.
Έχει δε δύο εφύμνια:
1. - Το «Χαίρε Νύμφη Ανύμφευτε», για τους (περιττούς-μονούς) Οίκους ήτοι:
Α – Γ – Ε – Η – Ι – Λ – Ν – Ο – Ρ – Τ – Φ – Ψ και
2. – Το «Αλληλούια», για τους (άρτιους-ζυγούς) Οίκους ήτοι:
Β – Δ – Ζ – Θ – Κ – Μ – Ξ – Π – Σ – Υ – Χ – Ω.
Οι ύμνοι των μονών στροφών, Α – Γ – Ε – Η – Ι – Λ – Ν – Ο – Ρ – Τ – Φ – Ψ, που είναι και μεγαλύτεροι, είναι αφιερωμένοι στη Θεοτόκο.
Αρχίζουν με μικρό, (5 - πέντε στίχων) προοίμιο και ακολουθούν οι χαιρετισμοί (12 - δώδεκα στίχων), καταλήγοντας με το (1 – ενός στίχου) εφύμνιο «Xαίρε Nύμφη Aνύμφευτε», σύνολο (18) δεκαοχτώ στίχοι.
Οι χαιρετισμοί των ύμνων Α+Γ απευθύνονται από τον Αρχάγγελο Γαβριήλ
Οι χαιρετισμοί του ύμνου Ε απευθύνονται από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο που ακόμα είναι έμβρυο
Οι χαιρετισμοί του ύμνου Η απευθύνονται από τους ποιμένες
Οι χαιρετισμοί του ύμνου Ι απευθύνονται από τους Τρεις Μάγους
Οι χαιρετισμοί του ύμνου Λ απευθύνονται από τους πιστούς που ερύσθησαν (ξέφυγαν) από τα είδωλα
Οι χαιρετισμοί των ύμνων Ν+Ο+Ρ+Τ+Φ+Ψ απευθύνονται από τους πιστούς (γενικά)
Οι ύμνοι των ζυγών στροφών, Β – Δ – Ζ – Θ – Κ – Μ – Ξ – Π – Σ – Υ – Χ – Ω, που είναι και μικρότεροι, είναι αφιερωμένοι στο Θεό.
Αρχίζουν με μικρή (5 - πέντε στίχων) διήγηση, καταλήγοντας με το (1 – στίχου) εφύμνιο «Αλληλούια», σύνολο (6) έξι στίχοι.
Τα εφύμνια έψαλλε ολόκληρος ο λαός…
Σχετικά τώρα με το χρόνο συγγραφής, αλλά και για τον Ποιητή του Ύμνου αυτού, τα πράγματα δεν είναι ξεκάθαρα, παρ’ όλο που, δογματικά, υπάρχει μία θεωρητική χρονολογική και μόνο τοποθέτηση, αφού πιστεύεται και από κοινού είναι αποδέξιμη, η θεωρία αυτή, πως η όλη ιδεολογική σύνθεση του συνόλου του Ύμνου, φαίνεται να έχει προσαρμοστεί στις αποφάσεις και στις δογματικές θέσεις της Γ΄ Οικουμενικής Συνόδου, άρα όχι πριν του 431 μ.Χ. οπότε και η πλέον καταληκτική ημερομηνία συγγραφής του.
Με βάση αυτή τη χρονική στιγμή υπάρχουν και οι προσεγγίσεις όπως:
η θεωρία της συγγραφής του Ύμνου, παλαιότερα και μάλιστα κατά την περίοδο που συνεορτάζονταν ο Ευαγγελισμός και η Γέννηση των Χριστουγέννων και μέχρι της αυτοκρατορίας του Ιουστινιανού (527-565), οπότε, τότε και διαχωρίστηκαν οι γιορτές αυτές.
Ο Συναξαριστής (χωρίς αναφορά σε χρόνο τόπο και μελωδό), συνδέει τον Ύμνο με τα γεγονότα του Αυγούστου του 626, όταν ο Ηράκλειος βρισκότανε σε εκστρατεία κατά των Περσών, ενώ κατά την 6ην του ιδίου μηνός Αυγούστου η Κωνσταντινούπολη δέχεται αιφνιδιαστική επίθεση από τους Αβάρους.
Η απουσία του στρατού και η απόλυτη έλλειψη συμφωνίας εκεχειρίας, είχε ως αποτέλεσμα την κατάληψη της Παναγίας των Βλαχερνών.
Συνεργαζόμενοι οι Άβαροι με τους Πέρσες, την επομένη και μεθεπομένη, 7 και 8 Αυγούστου, ετοιμάζονται για την τελική επίθεση, με τον Πατριάρχη Σέργιο να περιφέρεται, τρέχοντας, στα τείχη της Κωνσταντινούπολης, κρατώντας την εικόνα της Βλαχερνιώτισσας Παναγίας, καλώντας το λαό, σε ξεσηκωμό κι αντίσταση. Η ακολουθούμενη σφοδρή ανεμοθύελλα και η καταστροφική, εξ αυτής, -για την αρμάδα του Άβαρο–Περσικού στόλου, - τρικυμία, που προξενήθηκε, είχε σαν αποτέλεσμα την καταστροφή αυτού και σε συνδυασμό με την λυσσαλέα αντεπίθεση των αμυνομένων, έφερε οικτρό αποτέλεσμα, για τους εχθρούς και τη λύση της πολιορκίας. Το φυσικό φαινόμενο θεωρήθηκε ως θαυματουργή παρέμβαση της Παναγίας, Πολιούχου της Πόλης.
Από τις 8 Αυγούστου του 626 ο λαός έψαλλε όρθιος, τον Ύμνο, «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ Τα Νικητήρια», καθιστώντας τον πλέον, από τον διηγηματικό ιστορικό δογματικό του τόνο ύμνο, σε δοξολογικό και εγκωμιαστικό ύμνο.
Σε κάθε πολιορκία και κάθε νικηφόρα λύση αυτής, ο ύμνος εμπλέκει την ιστορία του, μιας και οι εποχές ηρωικές, οι Έλληνες έχοντας την ανάγκη να υπάρξουν, μέσα από την αφάνειά τους, έστω και μέσω της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, δημιουργούν θρύλους, οι θρύλοι ανοίγουν τα φτερά τους, γίνονται ύμνοι, μπερδεύουν τη γνώση δημιουργούν σύγχυση στην έρευνα. Όπως και να χει όμως, το θέμα υπάρχει, η ιστορία υπάρχει, όπως υπάρχει και ο σπουδαίος αυτός, Ακάθιστος Ύμνος, -(που δεν είναι ο μόνος ακάθιστος – μιας και πολλοί άλλοι άδονται και ψάλλονται με το εκκλησίασμα όρθιο)-, που γράφει ακόμα, μέχρι σήμερα, την καλλιτεχνική του ιστορία, με την ποιητική του υπέρ-δυναμική, με όλον αυτό τον συγκριτικό και υπερθετικό βαθμό, που χρησιμοποιεί σε όλα τα αναφερόμενα, καταγραμμένα επίθετα, που περιλαμβάνει, με τις απέραντες λογοτεχνικές μεταφορές, παρομοιώσεις, με τα ασύλληπτα καλολογικά του στοιχεία, ώστε αβίαστα να υπερβάλλει, σε τέτοιο υψηλό επίπεδο, που να τον καθιστά μοναδικό, όχι μόνο σε εθνικό, θρησκευτικό, θεολογικό, λογοτεχνικό, παραληρηματικό, αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο, να καθίσταται μοναδικός και αξεπέραστος.
Ο ποιητής, δεν είναι ξεκάθαρος. Κάποιοι τον χρεώνουν στον σπουδαίο Ρωμανό το Μελωδό.
Το τάλαντον του ανθρώπου αυτού ήταν τέτοιο, που κάποιοι βρίσκουν συγκλίσεις, στον ύμνο με το υπόλοιπο έργο του. όμως η πιο ήρεμη μελέτη φανερώνει στοιχεία τα οποία δε συνάδουν στην εξ αυτού συγγραφή.
Η ιστορική περιπέτεια της περιοχής, της πίστης, της γεωγραφίας, του κόσμου τότε, φέρνει το τοπίο, μπροστά σε καταστάσεις και γεγονότα, τέτοια, όπου:
Οι Εικονόφιλοι κ’ οι εικονομάχοι – η επανάκτηση του Τιμίου Σταυρού – η αλλοίωση του Συναξαριστή – ο Πατριάρχης Γερμανός Α΄ – οι μοναχοί του Στουδίου – ο Λέων ο Γ΄ - ο Ηράκλειος – ο Λέων ο Ίσαυρος – ο Επίσκοπος Βενετίας και η λατινική του μετάφραση – η εικόνα με το ειλητάριο – ο μοναχός - ο Κοσμάς ο Μελωδός ή ο Άγιος Κοσμάς – ο Πατριάρχης Σέργιος – ο Γεώργιος Πισίδης – ο Ιερός Φώτιος – ο Απολινάριος ο Αλεξανδρεύς – ο Μητροπολίτης Νικομήδειας – ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός – ο Ιωσήφ Ξένος ο Υμνογράφος – οι ποιητές του πριν και του μετά, συμβάντα – ονόματα – καταστάσεις, που εμπλέκονται, διπλοσφίγγοντας κάθε πτυχή, διπλοκλειδώνοντας, κάθε πόρτα, τριπλομανταλώνοντας κάθε παράθυρο και παραθυράκι, προκειμένου να αποκρυφτεί η δικαιολόγηση της συγγραφής, αλλά και η πατρότητα του Ακαθίστου Ύμνου.
Το προοίμιο τροπάριο πάντως, «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ», αναμφιβόλως συνετάχθη κατ’ εκείνες τις ώρες, αντικαθιστώντας το προϋπάρχον, «Το προσταχθέν μυστικώς».
[{Παρ’ όλο που τα γεγονότα δεν συνέπεσαν με την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, ο Ακάθιστος Ύμνος, ψάλλεται, αυτή ακριβώς την περίοδο. Στις 8 Αυγούστου λύεται η πολιορκία επί Ηρακλείου, Σεπτέμβριο λύεται η πολιορκία επί Πωγωνάτου, στις 16 Αυγούστου εορτάζεται η ανάμνηση της σωτηρίας της Πόλης επί Λέοντος Ισαύρου, στις 18 Ιουνίου λύεται η πολιορκία επί Μιχαήλ Γ΄. Γεννάται το ερώτημα:
Τότε γιατί ψάλλεται αυτή την περίοδο;
Μέσα στην Μεγάλη, αυτή, Περίοδο των Νηστειών, της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, συμπίπτει και η Μεγάλη Γιορτή, του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.
Παρ’ όλο που η Γιορτή αυτή, του Ευαγγελισμού, είναι πραγματικά Μεγάλη, λόγω της περιόδου εορτασμού της, είναι και η μόνη μεγάλη εορτή, που στερείται προεορτών και μεταγιορτών, επειδή δεν το επιτρέπει το πένθιμο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
Έτσι, αποφασίστηκε η αναφορά του, του Ακαθίστου Ύμνου, μετά τα Μικρά Απόδειπνα, των τεσσάρων πρώτων Παρασκευών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής (αφού από τελετουργικής απόψεως, τα βράδια των Παρασκευών, ανήκουν στα Λειτουργικά των Σαββάτων – και σε αυτές τις μέρες -Σάββατα- όπως και στις Κυριακές, είναι οι μόνες ημέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, που επιτρέπονται οι εορτασμοί χαρμόσυνων γεγονότων. Ίσως αυτή να είναι η πιθανότερη εξήγηση.).]}
Εκτός από Κοντάκιον ο Ακάθιστος Ύμνος έχει και Κανόνα.
Αυτός προηγείται του Ύμνου…
«Κανών» σημαίνει χάρακας, ευθεία ράβδος, για την καταμέτρηση, αλλά και τον καθορισμό άλλων πραγμάτων. Αλλιώς και μέτρο, υπόδειγμα, ρυθμιστής.
Στην υμνολογία, Κανών, λέγεται ο μακρύς, μεγάλος ύμνος, που αποτελείται από Ωδές. Οι Ωδές στον αριθμό δεν είναι ίδιες, αλλά δεν μπορούν να υπερβούν τις εννέα.
Κάθε Ωδή (εκ του άδω, ύμνος - άσμα – τραγούδι), αποτελείται από τον «ειρμό» και τρία ή τέσσερα, συνήθως, ακολουθούμενα τροπάρια. Ειρμός, (εκ του είρω, συνάπτω – συνδέω – συμπλέκω – πλέκω – δένω - συνθέτω – αρμαθιάζω – {και όχι εκ του είρω, λέω – μιλάω}), λέγεται η πρώτη στροφή κάθε Ωδής, βάσει της οποίας ρυθμίζονται οι υπόλοιπες στροφές - τροπάρια. Τονικά, μετρικά, μουσικά, ακολουθούν τον τρόπο, (τροπάρια), των ειρμών.
